अन्य

2016 में भारत में विमुद्रीकरण: एक विस्तृत विश्लेषण

8 नवंबर 2016 को, भारत सरकार ने ₹500 और ₹1,000 के नोटों को अवैध घोषित किया, जो उस समय प्रचलित मुद्रा का लगभग 86% था। इस निर्णय का उद्देश्य काले धन पर अंकुश लगाना, नकली मुद्रा को समाप्त करना, आतंकवाद के वित्तपोषण को रोकना और डिजिटल भुगतान को बढ़ावा देना था।​


विमुद्रीकरण के उद्देश्य

  1. काले धन पर नियंत्रण: अघोषित संपत्ति को उजागर करना और कर आधार को बढ़ाना।
  2. नकली मुद्रा का उन्मूलन: नकली नोटों के प्रचलन को समाप्त करना, जो अक्सर आतंकवादी गतिविधियों के लिए उपयोग किए जाते हैं।
  3. डिजिटल अर्थव्यवस्था को बढ़ावा: नकद लेन-देन को कम करके डिजिटल भुगतान को प्रोत्साहित करना।
  4. आर्थिक पारदर्शिता: अर्थव्यवस्था के अनौपचारिक क्षेत्र को औपचारिक क्षेत्र में लाना।​

सकारात्मक प्रभाव

  • बैंकिंग प्रणाली में जमा में वृद्धि: लोगों ने अपने पुराने नोटों को बैंक खातों में जमा किया, जिससे बैंकों के पास अधिक धनराशि उपलब्ध हुई।
  • डिजिटल भुगतान में वृद्धि: UPI, मोबाइल वॉलेट्स और कार्ड भुगतान में उल्लेखनीय वृद्धि हुई।
  • कर आधार का विस्तार: अधिक लोग कर प्रणाली में शामिल हुए, जिससे सरकार की राजस्व प्राप्ति में वृद्धि हुई।​

नकारात्मक प्रभाव

  • नकदी की कमी: लोगों को अपने दैनिक लेन-देन के लिए कठिनाइयों का सामना करना पड़ा।
  • छोटे व्यापारों पर प्रभाव: नकद पर निर्भर छोटे व्यवसायों को भारी नुकसान हुआ।
  • कृषि क्षेत्र में संकट: किसानों को बीज और उर्वरक खरीदने में कठिनाई हुई, जिससे कृषि उत्पादन प्रभावित हुआ।
  • रोजगार में कमी: अनौपचारिक क्षेत्र में काम करने वाले कई लोगों की नौकरियां चली गईं।​

अंतरराष्ट्रीय परिप्रेक्ष्य

भारत से पहले भी कई देशों ने विमुद्रीकरण का प्रयास किया है:​

  • नाइजीरिया (1984): नई मुद्रा पेश की गई, लेकिन आर्थिक संकट गहरा गया।
  • घाना (1982): उच्च मूल्यवर्ग के नोटों को बंद किया गया, जिससे अर्थव्यवस्था पर नकारात्मक प्रभाव पड़ा।
  • जिम्बाब्वे (2015): स्थानीय मुद्रा को अमेरिकी डॉलर से बदल दिया गया, लेकिन जनता को नुकसान हुआ।
  • म्यांमार (1987): 80% मुद्रा अवैध घोषित की गई, जिससे व्यापक विरोध और अशांति फैली।​

निष्कर्ष

विमुद्रीकरण का उद्देश्य आर्थिक सुधार था, लेकिन इसके कार्यान्वयन में आई चुनौतियों ने इसके प्रभाव को मिश्रित बना दिया। जहां एक ओर डिजिटल भुगतान और कर आधार में वृद्धि हुई, वहीं दूसरी ओर आम जनता, विशेषकर ग्रामीण और अनौपचारिक क्षेत्रों में काम करने वाले लोगों को कठिनाइयों का सामना करना पड़ा। भविष्य में ऐसे निर्णयों के लिए बेहतर योजना और कार्यान्वयन की आवश्यकता है, ताकि उनके सकारात्मक प्रभाव अधिकतम और नकारात्मक प्रभाव न्यूनतम हो सकें।

Twinkle Pandey

View Comments

  • Заказать диплом университета по невысокой стоимости вы сможете, обратившись к надежной специализированной фирме. Купить документ о получении высшего образования вы можете в нашем сервисе. o91707v5.beget.tech/2025/04/11/kupit-diplom-vuza-bez-sessiy.html

  • Когда на улице прохладно, дома — наоборот. алкоголь домой москва доставка от alcodostavkashop88.ru — как часть вашего настроения. Выбрали любимое вино, оформили заказ, дождались — и провели вечер именно так, как хочется. Без спешки. С удовольствием.

  • Gates of Olympus oyununda kayıplar yaşıyorum!
    dede demo oyna, Pragmatic Play tarafından sunulan sürükleyici bir slot oyunudur.|Pragmatic Play'in sunduğu Gates of Olympus, efsanevi bir temaya sahiptir. Oyun, Zeus’un büyüleyici dünyasında eşsiz bir macera sunuyor.

    Gates of Olympus demo oyna seçeneği ile oyunun temposunu ve özelliklerini önceden deneyimleyebilirsiniz.

    Gates of Olympus oyna demo modunda, oyunun heyecan verici mekaniklerini ve dinamik yapısını keşfedebilirsiniz. Oyunun ana özellikleri arasında çok sayıda ücretsiz dönüş ve yüksek kazanç potansiyeli bulunur. Gates of Olympus ile büyük kazanç fırsatlarını değerlendirin!

  • Диплом любого ВУЗа РФ!
    Без наличия диплома трудно было продвигаться вверх по карьерной лестнице. Именно из-за этого решение о заказе диплома следует считать мудрым и целесообразным. Выгодно заказать диплом о высшем образовании neejobs.com/employer/gosznac-diplom-24

Recent Posts

अफ्रीकी देशों, उनकी राजधानियाँ और मुद्राएँ: विस्तार से जानकारी

अफ्रीका, दुनिया का दूसरा सबसे बड़ा महाद्वीप है, जिसमें 54 स्वतंत्र देश हैं। यह महाद्वीप…

9 hours ago

🇮🇳 भारत में जनसांख्यिकीय लाभांश (Demographic Dividend): आर्थिक विकास की सुनहरी खिड़की

भारत वर्तमान में विश्व की सबसे युवा आबादी वाला देश है, जहां 65% से अधिक…

9 hours ago

🌐 विदेशी मुद्रा भंडार (Forex Reserves): भारत की आर्थिक स्थिरता की रीढ़

भारत की विदेशी मुद्रा भंडार (Forex Reserves) की स्थिति न केवल देश की आर्थिक मजबूती…

9 hours ago

अनुच्छेद 370 और 35A: एक विस्तृत विश्लेषण

अनुच्छेद 370 और अनुच्छेद 35A भारतीय संविधान के ऐसे प्रावधान थे, जिन्होंने जम्मू-कश्मीर को विशेष…

3 days ago

गणितपाद (33 श्लोकों में)

​गणितपाद (Ganitapada) आर्यभट द्वारा रचित 'आर्यभटीय' ग्रंथ का दूसरा अध्याय है, जिसमें 33 श्लोकों के…

3 days ago

आरोग्य सेतु ऐप: कोविड-19 से सुरक्षा की एक डिजिटल ढाल

क्या आप कोविड-19 और इससे जुड़ी जागरूकता की जानकारी प्राप्त करना चाहते हैं? अगर हां,…

3 days ago